สุขิโน จิตฺตสมาธาเน ปน สุขสฺส อุปจารภาวนาย วิย อปฺปนายปิ การณตฺตา, ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา จ วกฺขมานาย อปฺปนาย เหตุผลวเสน สมฺพชฺฌนโต ปุพฺพภาคสมาธิ , อปฺปนาสมาธิ จ วุตฺโต, ปุพฺพภาคสุขมิว วา อปฺปนาสุขมฺปิ อปฺปนาสมาธิสฺส การณเมวาติ ตมฺปิ อปฺปนาสุขํ อปฺปนาสมาธิโน การณภาเวน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน คหิตนฺติ อิมมตฺถมสลฺลกฺเขนฺตา เนกฺขมฺมปทตฺถํ ยถาตถํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายมฺปิ สํกิณฺณากุลํ เกจิ กโรนฺตีติฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[226] ยเทวํ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตเนว อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํ สิยา, เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ โจทนาย ‘‘โส วิวิจฺเจว…เป.… วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สมาหิเต’’ติ ปททฺวยํ ‘‘ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺธิตฺวา สมาหิตตฺตา ตถา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ อุปจารสมาธิโต, ปฐมชฺฌานาทิสมาธิโต จ อุปริ ปตฺตพฺพสฺส ปฐมทุติยชฺฌานาทิวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํฯ อุปจารสมาธิสมธิคเมเนว หิ ปฐมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกา, น ปน เตน วินา, ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ ปาโมชฺชุปฺปาทาทิการณปรมฺปรา อิจฺฉิตพฺพา, ทุติยมคฺคาทิสมธิคเม ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปนาสมาธินาติ ปฐมชฺฌานาทิอปฺปนาสมาธินาฯ ตสฺส สมาธิโนติ โย อปฺปนาลกฺขโณ สมาธิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ สพฺพสาธารณวเสน วุตฺโต, ตสฺส สมาธิโนฯ ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว ปฐมาภิญฺญาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํฯ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมุทายภูตํ จาตุมหาภูติกกายํฯ โส หิ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา กรสงฺขาตโต ปุปฺผสมฺภวโต ชาตตฺตา กรโชติ วุจฺจติฯ กโรติ หิ มาตุ โสณิตสงฺขาตปุปฺผสฺส, ปิตุ สุกฺกสงฺขาตสมฺภวสฺส จ นามํ, ตโต ชาโต ปน อณฺฑชชลาพุชวเสน คพฺภเสยฺยกกาโยวฯ กามํ โอปปาติกาทีนมฺปิ เหตุสมฺปนฺนานํ ยถาวุตฺตสมาธิสมธิคโม สมฺภวติ, ตถาปิ เยภุยฺยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สฺเวว กาโย วุตฺโตติฯ กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, กเรน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติฯ

นนุ จ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถา ลทฺธูปกาโรว สิยา, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต รูปกาโยว อิธ คหิโตติ? สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน อธิคตตฺตาฯ

‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธโต หิ รูปกาโย เอว อิธ ภควตา วุตฺโตติ อธิคมียติ ตสฺเสว อภิสนฺทนาทิกิริยาโยคฺยตฺตาติฯ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขนาติ หิ เภทวเสน, สมุทายาวยววเสน จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺธา เหตุกิริยา เอตฺถ ลพฺภติ, อภิสนฺทนํ ปเนตํ ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ, สพฺพตฺถกเมว จ ลูขภาวสฺสาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมติ สฺเนเหตี’’ติ, อวสฺสุตภาวํ, อลฺลภาวญฺจ กโรตีติ อตฺโถฯ อตฺถโต ปน อภิสนฺทนํ นาม ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติ สุขํ กโรตี’’ติฯ ตํสมุฏฺฐานรูปผรณวเสเนว หิ สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขตาฯ ปริสนฺเทตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ภสฺตํ นาม จมฺมปสิพฺพกํฯ ปริปฺผรตีติ สุทฺธกิริยาปทํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต ผุสตี’’ติ, โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน สมนฺตโต ผุฏฺโฐ ภวตีติ อตฺโถฯ ผุสนกิริยาเยเวตฺถ อุปปนฺนา, น พฺยาปนกิริยา ภิกฺขุสฺเสว สุทฺธกตฺตุภาวโตฯ สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพวา ยถา ‘‘คุณวา’’ติ, ตสฺส สพฺพวโต, ‘‘อวยวาวยวีสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจน’’นฺติ สทฺทลกฺขเณน ปเนตสฺส ‘‘กิญฺจี’’ติ อวยเวน สมฺพชฺฌนโต อวยวีวิสโยเยเวส สพฺพสทฺโทติ มนฺตฺวา ฉวิมํสาทิโกฏฺฐาสสงฺขาเตน อวยเวน อวยวีภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพโกฏฺฐาสวโต กายสฺสา’’ติฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ เอตสฺส ‘‘อุปา…เป.… ฐาน’’นฺติ อตฺถวจนํฯ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺฐาเนติ กมฺมชรูปสนฺตติยา ปวตฺติฏฺฐาเน อผุฏํ นาม น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ฉวิมํสโลหิตานุคตนฺติ ฉวิมํสโลหิตาทิกมฺมชรูปมนุคตํฯ ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺสาปิ พฺยาปนโต เตน ตสฺส กายสฺส ผุฏภาวํ สนฺธาย ‘‘อผุฏํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[227] เฉโกติ กุสโล, ตํ ปน โกสลฺลํ ‘‘กํสถาเล นฺหานิยจุณฺณานิ อากิริตฺวา’’ติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต, ปกรณโต จ นฺหานิยจุณฺณานํ กรเณ, ปโยชเน, ปิณฺฑเน จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทินาฯ

กํสสทฺโท ปน ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.61) สุวณฺเณ อาคโต, ‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 134) กิตฺติมโลเห, ‘‘อุปกํโส นาม ราชา มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทีสุ [ชา. อฏฺฐ. 4.10.164 (อตฺถโต สมานํ)] ปณฺณตฺติมตฺเตฯ อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติฯ นนุ อุปมากรณมตฺตเมวิทํ, อถ กสฺมา กํสถาลกสฺส สวิเสสสฺส คหณํ กตนฺติ อนุโยคํ ปริหรติ ‘‘มตฺติกาภาชน’’นฺติอาทินาฯ ‘‘สนฺเทนฺตสฺสา’’ติ ปริมทฺเทตฺวา ปิณฺฑํ กโรนฺตสฺเสว ภิชฺชติ, น ปน สนฺทนกฺขมํ โหติ, อนาทรลกฺขเณ เจตํ สามิวจนํฯ กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนกฺขเณเยว กิริยนฺตรสฺส ปวตฺตนญฺหิ อนาทรลกฺขณํฯ ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ อิทํ ภาวนปุํสกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา’’ติ อิมินาฯ ผุสสทฺโท เจตฺถ ปริสิญฺจเน ยถา ตํ วาตวุฏฺฐิสมเย ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติ, (ปาจิ. 362) ตสฺมา ตโต ตโต นฺหานิยจุณฺณโต อุปริ อุทเกน พฺยาปนกรณวเสน ปริสิญฺจิตฺวา ปริสิญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย ปกรณาธิคตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก, ‘‘สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา’’ติ ปน วจนํ ‘‘ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสก’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ วิเสสนภาววิญฺญาปนตฺถํฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘สนฺเทยฺยา’’ติ เอตฺถ สนฺท-สทฺโท ปิณฺฑกรเณติ วุตฺตํ ‘‘ปิณฺฑํ กเรยฺยา’’ติฯ อนุคตาติ อนุปวิสนวเสน คตา อุปคตาฯ ปริคฺคหิตาติ ปริโต คหิตา สมนฺตโต ผุฏฺฐาฯ

อนฺตโร จ พาหิโร จ ปเทโส, เตหิ สห ปวตฺตตีติ สนฺตรพาหิรา, นฺหานิยปิณฺฑิ, ‘‘สมนฺตรพาหิรา’’ติปิ ปาโฐ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโมฯ ยถาวุตฺเตน ปริคฺคหิตตาการเณเนว สนฺตรพาหิโร นฺหานิยปิณฺฑิ ผุฏา อุทกสฺเนเหนาติ อาห ‘‘สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏา’’ติฯ สพฺพตฺถ ปวตฺตนํ สพฺพตฺถกํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํ, สพฺพปเทเส หุตฺวา เอว ผุฏาติ อตฺโถฯ ‘‘สนฺตรพาหิรา ผุฏา’’ติ จ อิมินา นฺหานิยปิณฺฑิยา สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาห, ‘‘น จ ปคฺฆรณี’’ติ ปน อิมินา ตินฺตายปิ ตาย ฆนถทฺธภาวํฯ เตนาห ‘‘น จ พินฺทุํ พินฺทุ’’นฺติอาทิฯ

อุทกสฺส ผุสิตํ ผุสิตํ, น จ ปคฺฆรณี สูทนีติ อตฺโถ, ‘‘พินฺทุํ อุทกํ’’ ติปิ กตฺถจิ ปาโฐ, อุทกสงฺขาตํ พินฺทุนฺติ ตสฺสตฺโถฯ พินฺทุสทฺโท หิ ‘‘พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทู’’ติอาทีสุ วิย ธาราวยเวฯ เอวํ ปน อปคฺฆรณโต หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุเลหิ คเหตุํ, โอวฏฺฏิกาย วา กาตุํ สกฺกาฯ ยทิ หิ สา ปคฺฆรณี อสฺส, เอวํ สติ สฺเนหวิคมเนน สุกฺขตฺตา ถทฺธา หุตฺวา ตถา คเหตุํ, กาตุํ วา น สกฺกาติ วุตฺตํ โหติฯ โอวฏฺฏิกายาติ ปริวฏฺฏุลวเสน, คุฬิกาวเสน สา ปิณฺฑิ กาตุํ สกฺกาติ อตฺโถฯ

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[229] ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชติ อุทฺธํ นิกฺขมตีติ อุพฺภิทํ, ตาทิสํ อุทกํ ยสฺสาติ อุพฺภิโททโก, ท-การสฺส ปน ต-กาเร กเต อุพฺภิโตทโก, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุพฺภินฺนอุทโก’’ติ วุตฺตํ, นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อตฺโถฯ อุพฺภิชฺชนกมฺปิ อุทกํ กตฺถจิ เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา ธาราวเสน อุฏฺฐหิตฺวา พหิ คจฺฉติ, น ตํ โกจิ อนฺโตเยว ปติฏฺฐิตํ กาตุํ สกฺโกติ ธาราวเสน อุฏฺฐหนโต, อิธ ปน วาลิกาตเฏ วิย อุทกรหทสฺส อนฺโตเยว อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺฐติ, น ธาราวเสน อุฏฺฐหิตฺวา พหิ คจฺฉตีติ วิญฺญายติ อโขภกสฺส สนฺนิสินฺนสฺเสว อุทกสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘น เหฏฺฐา’’ติอาทิฯ เหฏฺฐาติ อุทกรหทสฺส เหฏฺฐา มหาอุทกสิรา, โลหิตานุคตา โลหิตสิรา วิย อุทกานุคโต ปถวิปเทโส ‘‘อุทกสิรา’’ติ วุจฺจติฯ อุคฺคจฺฉนกอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺฐหนกอุทโกฯ อนฺโตเยวาติ อุทกรหทสฺส อนฺโต สมตลปเทเส เอวฯ อุพฺภิชฺชนกอุทโกติ อุพฺภิชฺชิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺฐนกอุทโกฯ อาคมนมคฺโคติ พาหิรโต อุทกรหทาภิมุขํ อาคมนมคฺโคฯ กาเลน กาลนฺติ รุฬฺหีปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติอาทิ (ปารา. 443, 444, 452) วิยาติ วุตฺตํ ‘‘กาเล กาเล’’ติฯ อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท พฺยาปเนฯ วสฺสานสฺส อทฺธมาสํ อทฺธมาสนฺติ อตฺโถฯ เอวํ อนุทสาหนฺติ เอตฺถาปิฯ วุฏฺฐินฺติ วสฺสนํฯ อนุปฺปวจฺเฉยฺยาติ น อุปวจฺเฉยฺยฯ วสฺสสทฺทโต จสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘น วสฺเสยฺยา’’ติ อิมินาฯ